بررسی عماء» از دیدگاه عرفانی امام خمینی رحمه الله
حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمدرضا غفوریان
عماء (ابر باران زای)
به دنبال بحث از آنچه در زبان عرفان غیب ذات حق» گفته می شود و نیز احدیّت» که نخستین تعیّن می باشد، عارفان مطلب دیگری را پی می گیرند. بررسی این مفاهیم برای دریافت درست مقصود اهل عرفان ضروری است. واژۀ عماء» نخستین بار در روایات به کار رفته است و سپس اهل عرفان، هر یک به فراخور توان خویش دربارۀ آن سخن گفته اند.
آنچه برای ما مهم می نماید این است که هم نقش و جایگاه این مفهوم و بحث از آن را نیک دریابیم و هم دیدگاه های عارفان را در این باره بکاویم و به ویژه از آراء بلند کسانی چون مرحوم امام آگاه شویم.
دربارۀ جایگاه و نقش این مفهوم، شایسته است که به نکته ای فراگیرتر اشاره کنیم؛ بسیاری از واژه ها و مفاهیم را در دانش هایی چون عرفان و فلسفه می توان یافت که سرچشمۀ پیدایش آن ها در قرآن یا روایات است. بی گمان پیدایش بسیاری از مفاهیم در باب توحید و رستاخیز و راه یابی آن ها به گسترۀ پژوهش های فلسفی و عرفانی، ریشه در آیات کتاب خداوند و روایات معصومان علیهم السلام دارد. اگر در آیات، به خداوند بزرگ ویژگی هایی چون واحد، احد، سمیع، بصیر و. نسبت داده نمی شد، انبوه بحث های موجود در این مسائل به گونه ای که اکنون می بینیم، در فلسفه و عرفان پیدا نمی شد؛ اگر تعبیرهای بلند موجود در خطبه های نهج البلاغه و روایات امامان شیعه، منبع الهام بخش فیلسوفان و عارفان نمی گردید، پس در کدام منبع باید سرچشمۀ پیدایش و گسترش این بحث ها را جست؟
حال آن که برخی کم مایگان و گروهی از غربیان و مستشرقان، این سرچشمه ها را در دیدگاه های اشراقی پیش از اسلام و عرفان های هندویی و بودایی و مانند آن ها می جویند.
گرچه بررسی شایستۀ این مطلب، نیازمند کاوش بیش تر و نگارش نوشته ای خاص در همین موضوع است، ولی یک بررسی نه چندان عمیق آماری دربارۀ اصطلاحات و مباحث موجود در گسترۀ فلسفه و عرفان اسلامی، به خوبی نشان می دهد که انبوه این واژه ها و مباحث چه اندازه رنگ قرآنی و روایی دارند و تنها اندکی از اصطلاحات و مباحث را در جاهای دیگر نیز می توان یافت؛ که تازه آن هم نه عجیب است و نه منحصر به فلسفه و عرفان؛ مگر در دانش های دیگر، هیچ جای پایی از اصطلاحات و بحث های دیگر نیست؟ مگر در دانش هایی که در فرهنگ های دیگر، که همسانند و پیش کسوتانی دارند، هیچ داد و ستدی انجام نگرفته است؟ آیا تبادل دانش و فرهنگ، خجسته ترین گونه های داد و ستد نیست؟!
حقیقت آن است که این گونه داوری ها بیش تر از سرِ کم مایگی پیدا شده است و البته در برخی موارد نیز رنگ و بوی انگیزه های دیگری را می توان یافت.
این انگاره ها حتی در درون اندیشمندان مسلمان نیز دیده می شود. آنان که با سبک و روش فلسفی و عرفانی در دین پژوهی همراه نیستند، همین داوری خام را بازگو می کنند.
با این همه، الهام گیری فیلسوفان و عارفان مسلمان از سرچشمه های قرآن و نهج البلاغه و دیگر روایات به اندازه ای روشن است که پذیرش آن، نیازمند بررسی گسترده و عمیق هم نیست.
البته همۀ این سخنان بدین معنا نیست که آنچه فیلسوفان و عرفای ما گفته اند، بی هیچ کم و کاستی، همان چیزی است که در پیام آسمانی یا سخن معصوم آمده است، بلکه مقصود، الهام بخشی و سرچشمه بودن این منابع است. البته سرشت کار علمی، تلاش منصفانه برای رسیدن به حقیقت می باشد و پیدایش لغزش در این راه، گریپذیر است. همواره بخشی از کوشش ارزشمند پژوهشگران نیز به زدودن همین خطاها بر می گردد.
به هر روی، سخن را کوتاه کرده و در این باره سفارش می کنیم که دوست داران می توانند به نوشته های پر بار مرحوم شهید مطهّری بنگرند. ایشان در مقدّمۀ جلد پنجم اصول فلسفه و روش رئالیسم و اوایل بخش دوم سیری در نهج البلاغه و درس سوم از درس های آشنایی با عرفان از کتاب آشنایی با علوم اسلامی در این زمینه، سخنان سودمندی دارند. در کتاب سوم، حتی از مستشرقان و غربیانی چون نیکولسون و ماسینیون در تأیید دیدگاه خویش، اعتراف های روشنی را نقل می کند که آنان نیز منبع اصلی عرفان اسلامی را قرآن و سنّت می دانند.
های ,ها ,عرفان ,نیز ,روایات ,بررسی ,است که ,فلسفه و ,در این ,را در ,و مباحث
درباره این سایت